تاسیسات هسته ای فردو (Fordow Uranium Enrichment Plant)، یکی از تاسیسات هسته ای برای غنی سازی اورانیوم در ایران است که در 45 کیلومتری شهر قم واقع شده است. مرکز هسته ای فردو در تاریخ 23 خرداد 1404 توسط بمب های سنگرشکن آمریکا بمباران شد. در این مقاله سعی داریم با نگاهی کارشناسی پارامتر های موثر در موفقیت حمله را بررسی و میزان تخریب تجهیزات غنی سازی اوانیوم را تخمین بزنیم. به علت عدم وجود مستندات قابل اتکا در خصوص ویژگی های مرکز هسته ای فردو قم و همچنین اطلاعات ضد و نقیض در خصوص کیفیت بمباران صورت گرفته ، نتایج حاصل از این بررسی ممکن است دارای خطای بالایی نسبت به واقعیت داشته باشد. این مطلب صرفاً یک مطلب با نگاه کارشناسی با محوریت محاسبات هندسی انجام شده و اطلاعات دخیل در محاسبات از وب استخراج شده ، لذا فاقد طبقه بندی اطلاعاتی و افشای اسناد است.

 

نامگذاری :

فردو نام یکی از روستاهای استان قم است. دلیل نامگذاری اولیه این تاسیسات به فردو ، این است که این روستا علی رغم اینکه یک روستای کوچک در استان قم بوده اما در دوران جنگ تحمیلی 120 شهید تقدیم ایران کرده است. جالب است بدانید که جمعیت این روستا در سال 1395 تنها 850 نفر بوده است.در سال 1390 نام این مرکز به یاد یکی از شهیدان هسته ای ایران به «تاسیسات هسته ای شهید علی محمدی» تغییر یافت ، هرچند در جوامع بین المللی و در خود ایران همه این مرکز را به نام فردو میشناسند.

موقعیت جغرافیایی :

برخلاف نگاه اولیه در واقع این مرکز هسته ای در نزدیکی روستای فردو واقع نشده است . روستای فردو در 55  کیلومتری جنوب شهر قم و تاسیسات هسته ای فردو در 45 کیلومتری شمال آن قرار گرفته . یکی از دلایل انتخاب این منطقه برای ساخت تاسیسات هسته ای میتواند واقع شدن در سرزمین های مرکزی ایران و  فاصله زیاد آن تا مرز ها باشد به نحوی که کمترین فاصله (منظور فاصله هوایی است) این تاسیسات تا مرز عراق (مرز مهران) 450 کیلومتر و کشور آذربایجان (مرز آستارا) 470 کیلومتر است .

از نظر فاصله هوایی تا مراکز جمعیتی نزدیکترین روستا ، روستای کوچک صفرآباد قم است که تنها در فاصله 5 کیلومتری جنوب آن قرار دارد و بعد از آن شهرک صنعتی محمودآباد قم در فاصله 10 کیلومتری جنوب غربی واقع شده است . فاصله هوایی این تاسیسات از مرکز شهر قم حدود 30 کیلومتر و تهران 100 کیلومتر است.

 

محدوده و تاسیسات مرکز هسته ای فردو :

هیچ گونه عکس و تصویری از محدوده این مرکز هسته ای منتشر نشده است و بررسی های گروه مهندسی ژئوماتیکا هم حاکی از این است که عکس منتسب به سردر ورودی این مرکز هسته ای ، در واقع سرد ورودی است که در حدود 3 کیلومتر دورتر قرار دارد و نزدیک تر شدن از این نقطه به این مرکز هسته ای و به تبع آن تصویربرداری امکان پذیر نیست.

مرکز هسته ای فردو محدوده ای 80 هکتاری را شامل میشود (حدود 4 برابر محدوده فضای سبز میدان آزادی تهران) که در تصویر با رنگ قرمز مشخص شده است. جاده آسفالتی در پیرامون این مرکز ساخته شده است و دور تا دور این محدوده محصور شده و محافظت شده است به نحوی که امکان ورود به جاده مذکور فقط از درب ورودی میسر است . ورودی این مرکز در شمال غربی قرار دارد  که پس از 200 متر به تونل های ورودی Bو سپس به تونل های ورودی C و ساختمان پشیبانی میرسد . ساختمان پشتیبانی که با سقف سفید رنگ در عکس های هوایی نمایان است 350 متر مساحت دارد . ورودی دیگری نیز در بخش شمال شرقی A قرار دارد .

هریک از ورودی های B و C مشتمل بر 2 مسیر ورود و خروج با عرض تقریبی 10 متر  هستند . ورودی A تنها یک تونل ورودی دارد. بدین ترتیب میتوان گفت که دسترسی به سالن اصلی این مرکز هسته ای از طریق 5 تونل امکان پذیر است . علاوه بر محافظت محدوده کلی ، هر یک از محدوده های ورودی A-B-C هم حصارکشی شده است به نحوی که حتی در صورت ورود به محدوده 80 هکتاری آن ، امکان ورود به تونل ها وجود ندارد.

پلان تاسیسات زیرزمینی فردو :

تا اینجای کار شواهدی که از عکس های ماهواره ای قابل مشاهده است بیان شده است . اما آنچه که مهم است اینکه این تونل ها دقیقا در چه محلی به سالن های اصلی متصل میشوند و اینکه سالن اصلی چه ابعادی دارد . در واقع یکی از مهمترین موضوعات محل دقیق قرارگیری سالن اصلی است که کانون قرار گرفتن آبشار های سانتریفیوژ است. جستجوی ما در منابع خارجی پلان هایی از تاسیسات زیرزمینی این مرکز هسته ای را در بر داشت .

پلان های ارائه شده شباهت های زیادی به یکدیگر دارند. مشخص نیست که این نقشه ها بر اساس تعهدات ارائه اطلاعات پادمانی NPT به آژانس بین المللی انرژی اتمی ارائه شده است (و اگر این چنین است این اطلاعات چطور به خارج از آژانس درز کرده است) یا از به روش های دیگری به دست آماده است. ممکن است این اطلاعات بر اساس یک اقدام جاسوسی توسط سرویس های اطلاعاتی نظیر موساد جمع آوری شده باشد (نظریه که که احتمال کمتری دارد) و یا اینکه توسط نیروهای نفوذی تهیه شده باشد . اما احتمالاً این اطلاعات و پلان مربوطه با خود اظهاری ایران در راستای عمل به تعهدات پادمانی NPT در اختیار آژانس قرار گرفته و بعد منتشر شده.

نظریه دیگر این است که ناظران آژانس بین المللی انرژی اتمی این مشخصات را بدون اطلاع ایران جمع آوری و به طور مستقیم یا غیر مستقیم افشا کرده باشند . سابقاً نیز اتهاماتی به بازرسان بین المللی در خصوص افشای اطلاعات دانشمندان هسته ای ایران از طرف مقامات ایرانی مطرح شده بود .

با توجه به اینکه پلان های افشا شده فاقد پیچیدگی هستند خصوصا اینکه سالن های اصلی آبشار قاعدتاً باید با هندسه منظم ایجاد شوند ، انتقال پلان تقریبی دالان های زیرزمینی از طریق قدم شماری و یا تخمین فاصله سانتریفیوژ ها امکان پذیر است .

بررسی های انجام شده توسط گروه مهندسی ژئوماتیکا حاکی از این است که پلان های ارائه شده با توپوگرافی منطقه ، ملزومات لازم برای ایجاد آبشار سانتریفیوژ ها و همینطور تمهیدات امنیتی و نظامی ایران همخوانی دارد. در نقشه های طراحی شده ، تونل های ورودی B و C پس از پیچ و خم هایی که به منظور ایجاد تاسیسات لازم جهت پشتیبانی برق و تجهیزات خنک کننده و سایر الزامات ایجاد شده است در دو سو به سالن اصلی سانتریفیوژ ها متصل میشوند  راستی آزمایی پلان های ارائه شده در حال به قطع مقدور نیست و ناگزیر در ادامه مطلب فرض بر صحت پلان زیرزمینی گذاشته میشود.

بر اساس پلان مربوطه فاصله تونل های ورودی تا سالن اصلی حدود 240 متر است. سالن اصلی که محل قرار گیری سانتریفیوژ های سری است دقیقاً خط الراس کوه قرار گرفته ، جایی که بیشترین فاصله را از سطح زمین داشته باشد و صخره های مستحکم خود مانعی امنیتی برای دفاع از این تاسیسات باشد . بررسی مدل های سه بعدی نشان میدهد که این تونل ها به صورت افقی حفاری شده اند ، یعنی سطح سالن اصلی هم ارتفاع با ورودی تونل ها ساخته شده است . اما با توجه به شیب ورودی دهانه تونل ها میتوان پیش بینی کرد که تونل ها با شیبی حدود 10% به سالن اصلی متصل شده اند . این موضوع از این نظر اهمیت دارد که هر چقدر شیب تونل ها بیشتر باشد اختلاف ارتفاعی که سالن اصلی با خط الراس کوه ایجاد میکند بیشتر خواهد بود  . اما از طرفی به دلیل محدودیت های جابجایی ماشین آلات در شیب های بالا ، تصور شیب بیشتر از 10 یا نهایتا 15 درصد برای آن منطقی به نظر نمیرسد.

گروه مهندسی ژئوماتیکا شیب فرضی برای تونل های احداثی را 12% در نظر گرفته است . این شیب اختلاف سطح 28 متری را با ارتفاع ورودی تونل ها ایجاد میکند . در واقع سالن اصلی 30 متر پایین تر از سطح زمین در محل ورودی تونل ها قرار دارد .

از طرفی بررسی ارتفاع ورودی تونل ها و خط الراس کوه نشان میدهد که ورودی تونل ها ارتفاعی حدود 904 متر از سطح متوسط آبهای آزاد و خط الراس کوه هم ارتفاعی حدد 957 متر دارند. از تفاضل این دو ارتفاع اختلاف ارتفاع ورودی تونل ها از خط الراس کوه حدود 53 متر براورد میشود . اگر این عدد را با اختلاف ارتفاع ناشی از شیب تونل ها جمع کنیم ، و ارتفاع 5 متر به عنوان ارتفاع سالن اصلی را از آن کسر کنیم ، عمق تالار اصلی معادل 76 متر تخمین زده میشود. در مطالب منتشر شده در فضای مجازی عمق تاسیسات فردو 90 متر اعلام شده است که اختلافی 14 متری با محاسبات ما دارد.

 

عمق موثر بمب های سنگر شکن :

پارامتر تاثیر گذار بعدی میزان نفوذ عملیاتی بمب های سنگر شکن GBU-57 ارتش آمریکا است . در مشخصات این بمب که از آن به عنوان مادر بمب ها و قدرتمند ترین بمب غیر هسته ای ساخت بشر نام برده میشه ذکر شده که با وزنی معادل 13 تن  قدرت نفوذ 61 متری در زمین را دارد . اما در خصوص نفوذ این بمب در زمین اختلاف نظر های زیادی وجود دارد ، مخصوصاً اینکه استفاده از این بمب در بمباران مرکز هسته ای فردو اولین استفاده عملیاتی آن در تاریخ بوده است. این اختلاف زمانی بیشتر نمود پیدا میکند که در گزارش نیروی هوایی آمریکا جنس و سختی زمین در نفوذ ادعایی مشخص نشده است. در حالی که سختی زمین به شدت میتواند روی تاثیر گذاری و عمق نفوذ بمب تاثیرگذار باشد . براورد های انجام شده توسط کارشناسان نظامی قدرت نفوذ این بمب را بدین شرح عنوان میکنند :

در زمین با جنس نامشخص : 61 متر (بر اساس ادعای نیروی هوایی آمریکا)

در بتن مسلح : بین 2/5 تا 18 متر (بر اساس گزارش خبرگزاری بی بی سی)

در سنگ سخت (سخره) : 8 متر

 

سایر پارامتر های موثر :

علاوه بر عمق نفوذ اسمی بمب سنگر شکن GBU-57 و جنس محل برخورد عوامل دیگری نیز در موفقیت تاثیر آن دخالت دارند . زاویه برخورد ، سرعت برخورد ، توپوگرافی و عوارض نامنظم محل برخورد ، زاویه لایه های سخت نسبت به زاویه برخورد (در صورتی که لایه ها بر محور برخورد عمود نباشند میتوانند موجب انحراف مسیر نفوذ و کاهش تاثیر گذاری شوند). اطلاعات دقیقی در خصوص متغیر های مشخص شده در دسترس نیست. سعی کردیم با توجه به شواهد موجود هر تاثیر براوردی هر کدام از پارامتر های تاثیر گذار را مشخص کنیم.

مطابقت محل برخورد بمب ها از روی آثار عکس ماهوراه ای جدید با نقشه تالار اصلی مرکز هسته ای فردو اصابت بمب ها در 2  بخش متمرکز نشان میدهد که به فاصله 135 متر از یکدیگر قرار گرفته اند . در هر بخش آثار 3 سوراخ دیده میشود که بر اساس تصاویر ماهواره ای شعاع این سوراخ ها بین 1.5 تا 2.1 متر محاسبه میشود . سوراخ ها از یکدیگر حدود 7 متر و فاصله دارد و نزدیکی آنها در دو بخش نشاندهنده هدفمند بودن این دو نقطه و دقت بالای اصابت دارد. حال اینکه فاصله حدود 7 متری این سوراخ ها تعمدی بوده و یا ناشی از خطای نشانه گیری ، مشخص نیست . محل اصابت بمب ها در این بدو بخش و مقایسه آن با پلان تاسیسات زیرزمینی نشان میدهد که آمریکا در بمباران چند مسئله را در نظر گرفته است.

1. محل اصابت بمب ها درست در بالای سالن اصلی نبوده بلکه 30 و 34 متر با آن فاصله دارد. احتمالاً به دلیل اینکه چون سالن اصلی درست زیر خط الراس کوه قرار گرفته و هرچه که از خط الراس فاصله بگیریم ارتفاع سطح زمین کمتر میشود. لذا با در این فاصله 35 متری ، سطح زمین حدود 3 الی 4 متر به سالن اصلی نزدیک تر خواهد بود.لذا فاصله احتمالی محل برخورد ها تا سالن اصلی حدود 63 متر تخمین زده میشود
2. به نظر میرسد بر اساس نقشه سایت ، این دو نقطه خروج هواکش های تاسیسات زیرزمینی است که در صورت صحت تاثیر بالایی بر قدرت نفوذ بمب ها میگذارد.
3. پیش بینی میشود به جهت ایجاد زاویه عمود به سطح زمین ، بمب های بخش شمالی با پرواز درجهت ساعت 4 (منظور جهت جغرافیایی است) و بمب های بخش جنوبی با پرواز در جهت ساعت 8 انجام شده است.
4. یکی دیگر از دلایلی که مسیر عمودی جهت نفوذ به سالن اصلی در نظر گرفته نشده ممکن است این باشد که به دلیل تیزی خط الراس ، امکان انحراف مسیر بمب ها و کاهش تاثیر پذیری آن موجب این تصمیم شده است .

بالاخره آمریکا از چند بمب برای فردو استفاده کرده است :

در این خصوص نیز نقل قول های متناقضی وجود دارد اما بر اساس گزارش ستاد کل ارتش آمریکا که با بررسی های ما بر روی عکس ماهواره ای هم مطابقت دارد مجموعا 12 بمب در این عملیات استفاده شده که 6 بمب به بخش جنوبی و 6 بمب هم به بخش شمالی اصابت کرده است . بمب ها به صورت 2 تایی از هر بمب افکن B-2 شلیک شده است که هر کدام یک سوراخ را ایجاد کرده و به عمق زمین نفوذ کرده است . گفته شده که بمب اول سازه بتنی ایجاد شده بر روی دیچه هواکش ها را مسدود کرده و بمب بعدی نفوذ بیشتری داشته است.

نتیجه گیری ، آیا فردو نابود شده است :

وقوع انفجار ها ، غیر از سوراخ های ایجاد شده در سطح زمین ، نشانه دیگری ناشی از نشست زمین یا آثار انفجار ندارد ، ضمناً با توجه به اینکه احتمال تخلیه تمام یا بخشی از مواد رادیواکتیو قبل از حمله وجود دارد ، لذا عدم وجود آثار پرتوهای رادیواکتیو را هم نمیتوان مبنایی برای میزان تخریب دانست. لذا نتیجه گیری منوط به مشاهدات میدانی و یا محاسبات بر اساس شواهد موجود مقدور میشود. علی رغم کلیه محاسباتی که انجام شده و در نظر گرفتن پارامتر های تاثیر گذار ، پاسخ به این سوال متاثر از میزان تطابق قدرت نفوذ اسمی بمب ها با قدرت واقعی آنها دارد. از طرفی با توجه به اینکه بمب ها به صورت دوتایی در امتداد هم اصابت کرده اند چنانچه تاثیر بمب دوم را 75% تاثیر بمب اول بدانیم پس میزان نفوذ معادل 1.75 قدرت نفوذ بوده است . با توجه به به فاصله 63 متری محل برخورد بمب ها تا سالن اصلی چنانچه قدرت نفوذ بمب GBU-57بیش از 36 متر در سنگ سخت باشد ، بمب ها به سالن اصلی نفوذ کرده و با درنظر گرفتن قدرت انفجار بمب ها و حساسیت بالای تجهیزات غنی سازی ، عملیات موفقیت آمیز بوده و تخریب بیش از 80% تاسیسات غنی سازی رخ داده است. ولی چنانچه قدرت نفوذ کمتر از ادعای اعلام شده باشد ، بمب ها قبل از رسیدن به سالن اصلی منفجر شده و تنها ارتعاشات جابجایی های ناشی از آن سبب خسارت هایی شده است که در این صورت صدمه عمده ای به این سایت وارد نشده است.